100 lat imprez na orientację w Polsce – 1922-2022
Piotr Wierciński
Łódź, styczeń 2022 r.
Rozwój orientacji sportowej w Polsce
Istotą imprez na orientację jest pokonanie w terenie trasy, którą wyznaczają zaznaczone na mapie punkty kontrolne. Idea organizacji imprez na orientację zrodziła się w krajach skandynawskich w drugiej połowie XIX w. w środowisku wojskowym. Pierwsze zawody na orientację przeprowadzono 13 maja 1897 r. w okolicy Bergen w Norwegii. Organizatorem było sportowe towarzystwo „Turntererning”.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. zwrócono uwagę na znaczenie sportu w osiąganiu przez żołnierzy wysokiej sprawności fizycznej. Doceniono również potrzebę dobrej orientacji żołnierzy w terenie z wykorzystaniem mapy. W dniach 7 i 8 października 1922 r. w Poznaniu zorganizowano zawody kolarskie o mistrzostwo Wojsk Polskich. Jazdę rowerem po trasie zawodów nazywano wówczas biegiem. Zawody obejmowały trzy konkurencje: a) bieg orientacyjny na dystansie 45 km, b) bieg łączności 6 km, c) bieg patrolowy 20 km. Wszystkie konkurencje zmodyfikowane były do potrzeb wojska. Spośród nich jedynie bieg orientacyjny spełniał kryteria pozwalające na uznanie go za zawody na orientację. W tej konkurencji startowało zaledwie 5 zawodników. Pierwsze miejsce zajął st. majster Kaczmarski, drugie plut. Eitner, trzecie szereg. Wojno, czwarte kpt. Pruszczyński.
Bieg na orientację zaczął się rozwijać w Polsce w latach 20. XX w. w środowisku harcerskim jako odmiana biegu przełajowego. W harcerskim czasopiśmie „Czuj Duch” z marca 1925 r. A. Lisowski zachęcał do uprawiania tej dyscypliny. „ Bieg na przełaj jest jednym z najpiękniejszych sportów. W harcerstwie ma szerokie pole do zastosowania, przy małej zaś zmianie może nabrać szczególnego znaczenia. Zmiana ta polega na tem, że trasa biegu nie jest ściśle oznaczona; istnieją natomiast stałe punkty kontrolne, w których zawodnicy muszą się meldować. Trasę biegu wybiera sobie dowolnie sam zawodnik, na podstawie mapki terenu, którą otrzymuje przed zawodami.” Taki bieg zorganizowany był przez harcerski klub sportowy „Varsovia” 14 października 1923 r. w Rembertowie, jako pierwsza część zawodów o mistrzostwo Warszawskiej Chorągwi Harcerskiej. Bieg odbył się przy niesprzyjających warunkach pogodowych na trasie liczącej przeszło 3 km długości. Pierwsze miejsce zajął Malinowski z 1. Ursynowskiej drużyny harcerskiej z czasem 11′49″. Drugi był Wituch z 19. Warszawskiej drużyny harcerskiej z czasem 11′53″. Trzecie miejsce zajął Pawlak z 1. Ursynowskiej drużyny harcerskiej z czasem 12′05″. Biegi na orientację organizowane były również przez Komendę Chorągwi Wielkopolskiej podczas zlotu chorągwi.
W 1948 r. ukazała się pierwsza polska broszura – „Marsze i biegi na orientację”, napisana przez Stanisława Zakrzewskiego dla potrzeb wojska. Imprezy na orientację nie zyskały jednak popularności. Powolny ich rozwój nastąpił dopiero w drugiej połowie XX w. dzięki członkom Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, którzy w 1957 r. na I Międzynarodowym Zlocie Turystów w Podbańskiej w Czechosłowacji (obecnie Słowacja) zetknęli się z imprezą na orientację, a następnie pod wodzą Bronisława Turonia zaczęli organizować takie zawody w Polsce. PTTK przyczyniło się do popularyzacji imprez na orientację skupiając się początkowo na organizacji turystycznych marszów na orientację, a następnie również biegów na orientację. 16 października 1963 r. przy Komisji Turystyki Pieszej Zarządu Głównego PTTK z siedzibą we Wrocławiu rozpoczęła działalność Podkomisja Imprez na Orientację pod przewodnictwem dra Bronisława Turonia. Pierwsze w Polsce w okresie powojennym zawody w biegu na orientację przeprowadzono w 1963 r. na stokach Ślęży. W następnym roku na Wzgórzach Strzelińskich odbyły się zawody ogólnopolskie.
W dniu 22 maja 1961 r. w stolicy Danii Kopenhadze powstała Międzynarodowa Federacja Biegu na Orientację (IOF). Polska przystąpiła do tej organizacji w 1967 r. na IV Kongresie IOF w Insbruku w Austrii, a jej reprezentantem zostało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.
10 października 1970 r. w Warszawie Zarząd Główny PTTK powołał do życia Komisję Imprez na Orientację ZG PTTK jej przewodniczącym został ppłk Henryk Bednarek. Decyzją Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z dnia 22 listopada 1977 r. uprawnienia organizacji wiodącej w biegu na orientację przeniesiono z PTTK do Zrzeszenia Sportowego Spółdzielczości Pracy „Start”, przy którym powstała Centralna Komisja Imprez na Orientację pod przewodnictwem Jana Bojarskiego. Zarządzeniem Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu z dnia 9 marca 1982 r. Centralna Komisja Imprez na Orientację została przeniesiona do Polskiego Związku Lekkiej Atletyki zmieniając nazwę na Centralną Komisję Biegu na Orientację. Po rezygnacji prezesa Jana Bojarskiego pracami komisji od 6 maja 1982 r. do 15 sierpnia 1984 r. kierował ppłk Adam Śliwakowski, a następnie komisji tej do końca jej istnienia przewodniczył dr Otton Pieszewicz. W dniach 8-9 września 1989 r. w Gdyni powołano do życia Polski Związek Biegu na Orientację. Pierwszym prezesem związku został płk Mieczysław Skrzypek, od którego 2 marca 1991 r. przewodnictwo przejął Konrad Janowski, 18 grudnia 2004 r. Tadeusz Patejko, 16 grudnia 2012 r. Jerzy Antonowicz, 14 kwietnia 2016 r. Krzysztof Urbaniak, od 19 września 2020 r. Łukasz Charuba.
W Polskim Związku Biegu na Orientację rozwijały się również rowerowa jazda na orientację (RJnO), narciarski bieg na orientację (NBnO) oraz Orientacja Precyzyjna (Trail-O). W dniu 19 marca 2006 r. Krajowy Nadzwyczajny Zjazd Delegatów uchwalił zmianę nazwy na Polski Związek Orientacji Sportowej.
Pierwsze imprezy na orientację przeprowadzano na mapach bardzo różniących się od tych, które używane są obecnie. Problemem było zdobycie odpowiedniej mapy lub jej wykonanie, a także jej powielenie. Na ogół trasy dla każdego zawodnika kreślono na mapach ręcznie.
Pierwsza w Polsce barwna mapa do biegu na orientację ukazała się na potrzeby II Międzynarodowych Biegów na Orientację rozegranych w Kłodzku w dniach 21-24 września 1972 r. Była to czarno-biała kopia mapy topograficznej w skali 1:25000, na której dodatkowo tereny bez lasu oznaczono kolorem żółtym, a cieki wodne niebieskim. Mapę firmowały Komisja InO ZG PTTK i Zrzeszenie Sportowe „Start”. Kolejną barwną mapę w skali 1:20000, obejmującą las Karolewski, wydała Komisja InO Oddziału Łódzkiego PTTK w marcu 1973 r. Na mapie kolorem zielonym zaznaczono drogi i przecinki, a niebieskim cieki wodne, stawy i bagna. Kolorem czarnym oznaczono pionowe i poziome linie, które przecinając się utworzyły siatkę kwadratów o boku długości odpowiadającej w terenie 500 m. Egzemplarze mapy były numerowane.
Pierwsza polska kolorowa mapa wykonana zgodnie z normami IOF ukazała się latem 1973 r. Mapę tę o godle „Wieżyca” w skali 1:20000 wydało Zrzeszenie Sportowe „Start”.
Pierwsze Mistrzostwa Polski rozgrywane w poszczególnych konkurencjach orientacji sportowej:
- Indywidualny/Klasyczny BnO, 25.08.1978 r., Iława
- Sztafetowy BnO, 27.08.1978 r., Iława
- Nocny BnO, 25.10.1980 r., Międzyborów
- Długodystansowy BnO, 26.04.1981 r., Radomicko
- Krótkodystansowy/Średniodystansowy BnO, 5.10.1991 r., Milicz
- Narciarski BnO, 21-23.02.1999 r., Jakuszyce
- Parkowy/Sprinterski BnO, 13.05.2000 r., Warszawa
- Rowerowa Jazda na Orientację, 16-18.07.2001 r., Giżycko
- Orientacja Precyzyjna, 22.06.2013 r., Łódź
Bibliografia
1. Stadion: tygodnik poświęcony sprawom sportu i przysposobienia wojskowego, R.I Nr 27. (31), Warszawa, czwartek, 1.XI.1923 https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/336815/edition/321793/kontent
Źródło: Biblioteka Jagiellońska
2. Buchelt Henryk, Moja przygoda z orientacją, zapis elektroniczny
3. Czuj Duch: miesięcznik młodzieży harcerskiej 1923.11 R.2 Nr11, Poznań
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/453082/edition/391038/content
Źródło: Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu
4. Czuj Duch: miesięcznik młodzieży harcerskiej 1925.03 R.4 Nr3=35, Poznań
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/485620/edition/392787/content
Źródło: Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu
5. Wysocki Andrzej, Zarys historii imprez na orientację, [w]: Turystyczne imprezy na orientację – regulaminy, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Warszawa 2016
http://ino.pttk.pl/przepisy/regulaminy_turystycznych_ino_2015.pdf
http://ino.pttk.pl/przepisy/reg/zarys_historii.pdf
6. Historia Orientacji Sportowej: zielony sport.pl – Polski Związek Orientacji Sportowej
https://old.orienteering.org.pl/index.php?w=historia
7. Żołnierz Wielkopolski z ilustracjami: jedyne pismo wojskowe na terenie D. O. K. Poznań 1922.10.21 R.3 Nr25
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/123693/edition/133987/content
Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu
8. Żołnierz Wielkopolski: z dodatkiem ilustrowanym 1922.09.21 R.3 Nr22
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/123666/edition/133925/content
Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu
9. Wojskowy Rocznik Sportowy na rok 1922, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1922
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/515209/edition/440526/content
Źródło: Biblioteka Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu
10. Wojskowy Rocznik Sportowy na rok 1923, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923
Źródło: Biblioteka Jagiellońska