Ruda Pabianicka – dzieje miasta

Miasto Ruda Pabianicka powstało w 1923 r. w wyniku połączenia osady Ruda Pabianicka, miejscowości Nowe Rokicie oraz folwarku i kolonii Chachuła.

Nowe Rokicie powstało w 1854 r., jako kolonia na gruntach wydzielonych z wsi Rokicie należącej do 1793 r. do kapituły krakowskiej. Właściciel Nowego Rokicia Karol Lubowidzki podzielił ziemię po obu stronach Szosy Pabianickiej na 35 osad przekazując je w wieczystą dzierżawę kolonistom. Drogami siedliskowymi wsi były Szosa Pabianicka oraz obecne ulice 3 Maja, Świętojańska i Odrzańska. W ramach przeprowadzonego w 1864 r. uwłaszczenia chłopów ziemia przeszła na własność kolonistów. W wyniku powstałej w 1902 r. kolei obwodowej wieś została podzielona na dwie części, z których północna została w 1915 r. przyłączona do Łodzi, a południowa weszła w skład utworzonego później miasta Ruda Pabianicka.

Osada młyńska Chachuła powstała w XIV w. nad rzeką Jasień w pobliżu ujścia Olechówki. Wymieniona została w akcie erekcyjnym kościoła pabianickiego z 1398 r., w którym stwierdzono, że „dziesięcina z młyna Chachuły należy się temuż kościołowi”. Młyn nazywany również Chocianowickim stanowił on oddzielną jednostkę osadniczą, wchodzącą w skład klucza pabianickiego należącego do kapituły krakowskiej. W XVI w. nadano mu miano Borowy, prawdopodobnie ze względu na otaczające go lasy. W końcu XVII w. młyn nazywano Chachuła, zapewne od nazwiska dzierżawcy. W 1818 r. dzierżawcą młyna został Kazimierz Fijałkowski. W latach 60. XIX w. osada młyńska została wykupiona przez rodzinę Fijałkowskich stając się osadą szlachecką na prawach folwarku. Wraz z rozwojem przemysłu w Łodzi rosło zanieczyszczenie rzek, które wykorzystywano do odprowadzania ścieków. Czystość rzeki była natomiast warunkiem utrzymania pastwisk, hodowli bydła, ryb, a także, jakości produkowanej mąki. Zanieczyszczenie wód Jasienia wywołało proces, jaki w 1875 r. Jan Fijałkowski wytoczył łódzkim fabrykantom. Spory ciągnęły się latami, aż którejś wiosny burza zniszczyła system śluz i kanałów, których już nie odbudowano. Na początku XX w. część gruntów folwarcznych rozparcelowano na działki budowlane tworząc kolonię Chachuła. Pozostałości młyna rozebrano w latach 70. XX w.

Pierwsza pisemna wzmianka dotycząca Rudy Pabianickiej, zwanej początkowo Kuźnicą Chocianowicką i Rudą Chocianowicką, znajduje się w dokumencie kościelnym z 1398 r., opisującym uposażenie kościoła parafialnego w Pabianicach. Wspomniał ją również w 1466 r. Jan Długosz w Liber beneficjorum diocesis Cracoviensis opisując położoną w pobliżu Chocianowic nad rzeką Ner hutę żelaza, która wykorzystywała wydobywaną w okolicy rudę darniową. Na początku XVII w. w miejscu zamkniętej huty powstał folwark z młynem Rudzkim wymienionym w dokumentach lustracyjnych z 1606 r., jako należący do kapituły krakowskiej. W końcu XVIII w. przy młynie istniał również folusz sukienniczy. W 1789 r. Sejm Czteroletni uchwalił przejęcie dóbr biskupów krakowskich przez Skarb Rzeczypospolitej. Po drugim rozbiorze w 1793 r. Klucz Rudzki obejmujący folwark Ruda i wieś Rokicie przeszły, jako dobra rządowe, pod zarząd pruski. Po klęsce Napoleona, Ruda Pabianicka znalazła się pod protektoratem rosyjskim. W 1822 r. folwark rządowy Ruda zamieszkiwały 62 osoby. Ze względu na silne powiązania z Pabianicami do nazwy Ruda zaczęto dodawać drugi człon – Pabianicka.

W 1846 r. właścicielem folwarku w Rudzie Pabianickiej został Ludwik Geyer, który wybudował nad Nerem w pobliżu obecnej ul. Farnej cukrownię i gorzelnię. Ponieważ zakłady nie przynosiły spodziewanych zysków L. Geyer zmuszony był sprzedać majątek w Rudzie.

Od 1873 r. właścicielami Rudy byli bracia Lovenbergowie, którzy podtrzymywali pracę cukrowni, a także rozpoczęli parcelację gruntów folwarcznych przy szosie pabianickiej.

W 1898 r. majątek w Rudzie przeszedł na własność rodziny Natansonów, którzy zamknęli cukrownię i przeprowadzili intensywną parcelację gruntów. Na sprzedawanych działkach obok budynków mieszkalnych powstawały nowe fabryki. Na rozwój Rudy znaczny wpływ miała również wybudowana w 1901 r. linia tramwajowa Łódź – Pabianice oraz jej odgałęzienie do Rudy-Lasu powstałe w 1910 r. i przedłużone do Tuszyna w 1916 r.

Liczba mieszkańców Rudy wynosząca w 1900 r. zaledwie 641 osób zaczęła dynamicznie wzrastać osiągając w 1921 r. aż 5127 osób.

Powiększająca się liczba ludności oraz zmiana charakteru Rudy z wiejskiego na miejski były powodem rozpoczęcia starań mieszkańców o podniesienie statusu Rudy Pabianickiej do rangi miasta. W 1919 r. zawiązano komitet społeczny, który zredagował i wysłał do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych pismo z prośbą o nadanie Rudzie praw miejskich. Procedura nadania praw miejskich trwała 3 lata i zakończyła się w dniu 24 lutego 1923 r. nadaniem Rudzie Pabianickiej praw miejskich na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 lutego 1923 r. o utworzeniu miasta Ruda Pabianicka w powiecie łódzkim. (Dz.U. 1923 nr 17 poz.108)

W drugiej połowie 1923 r. wybrana została Rada Miejska, która 15 listopada 1923 r. dokonała wyboru członków Magistratu. Pierwszym burmistrzem został Franciszek Dółka. W następnych latach burmistrzami byli kolejno: Stefan Bogusławski, lekarz ginekolog, Adam Łatkowski, technik budowlany, ponownie Franciszek Dółka i Włodzimierz Grzybowski od 4 marca 1935 r. do wkroczenia do Rudy Pabianickiej wojsk niemieckich 7 września 1939 r. W czasie okupacji nazwę miasta zmieniono na Erzhausen. W dniu 1 kwietnia 1940 r. miasto włączono w granice administracyjne Łodzi (Lodsch), przemianowanej 11 kwietnia 1940 r. na Litzmannstadt. Mimo przyłączenia Rudy do Łodzi budynek Magistratu przy obecnej ul. Rudzkiej był siedzibą administracji niemieckiej na czele której stał komisarz Alfons Mess.

Po wkroczeniu do Łodzi w dniu 19 stycznia 1945 r. Armii Czerwonej władzę w mieście przejęła polska administracja anulując wszystkie zmiany administracyjne wprowadzone przez okupanta. Ruda Pabianicka ponownie na krótko stała się miastem, a jej burmistrzem został p. Głowacki. Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 20 grudnia 1945 r. o zmianie granic miasta Łodzi z dniem 13 lutego 1946 r. Ruda Pabianicka została przyłączona do Łodzi. (Dz.U. 1946 nr 4 poz. 35) W wyniku dokonanego 27 maja 1946 r. podziału Łodzi na dzielnice Ruda stała się częścią dzielnicy Południe, której nazwę w 1954 r. zmieniono na Ruda, a w 1960 r. na Górna.

W momencie otrzymania praw miejskich w 1923 r. Ruda Pabianicka liczyła 5162 mieszkańców, natomiast pod koniec 1938 r. ponad 20 tys. Na terenie miasta zajmującego powierzchnię 1200 ha znajdowały się cztery duże zakłady przemysłowe zatrudniające od 400 do 1600 osób, siedemnaście zatrudniających do 100 osób oraz sto kilkadziesiąt warsztatów rzemieślniczych, w tym 36 masarni i 15 piekarni.

Ruda Pabianicka była w pełni samorządnym miastem zaledwie 16 i pół roku – od 24 lutego 1923 r. do września 1939 r. Krótki okres odzyskania samorządności od stycznia 1945 r. do 13 lutego 1946 r. nie miał większego znaczenia dla miasta. To okres międzywojenny przyczynił się do rozwoju Rudy Pabianickiej i silnej identyfikacji mieszkańców z młodym miastem. Po inkorporacji Ruda Pabianicka traciła na znaczeniu stając się peryferyjną dzielnicą Łodzi. Centrum Rudy położone na ul. Pabianickiej przy skrzyżowaniu z ul. Rudzką straciło na znaczeniu, a mieszkańcy realizując swoje potrzeby muszą kierować się do Łodzi lub powstałego w 2010 r. centrum handlowego Port Łódź położonego w graniczących z Rudą Chocianowicach włączonych w 1946 r. do Łodzi.

Po likwidacji w 1978 r. linii tramwajowej do Tuszyna Ruda Pabianicka przestała pełnić funkcję węzła komunikacyjnego, a ul. Rudzka utraciła swoje znaczenie. Połączenie Tuszyna i Rzgowa z Łodzią przejęła ul. Rzgowska prowadząca przez Chojny do centrum Łodzi.

Na zachodnim krańcu Rudy Pabianickiej 13 września 1925 r. otwarto Port Lotniczy Łódź-Lublinek, do którego z centrum Rudy prowadziła ul. Garapicha (obecnie ul. Dubois). Niestety Port Lotniczy zamknięto dla ruchu pasażerskiego w 1958 r., a nowy terminal pasażerski zbudowany na początku lat 90. XX w. połączono z centrum Łodzi ulicą gen. S. Maczka omijającą Rudę Pabianicką.

W Rudzie Pabianickiej dominuje zabudowa jednorodzinna i rezydencjonalna. Nie występują tu osiedla z wielorodzinnymi budynkami z „wielkiej płyty”. Po przemianach ustrojowych w końcu XX w. zaczęły tu powstawać zamknięte osiedla z tzw. apartamentowcami.